ZŁOŻE UNIKÓW-GALÓW-SZANIEC

Naturalne bogactwo regionu

Gips na Ponidziu

Polska jest krajem dość zasobnym w złoża kopalin o istotnym znaczeniu dla wielu działów gospodarki. Ponad 68% krajowych zasobów gipsu i anhydrytu znajduje się w woj. świętokrzyskim. Gipsy w złożach zlokalizowanych na Ponidziu odsłaniają się na powierzchni lub występują pod niewielkim nadkładem. Zwykle posiadają nieskomplikowaną budowę tektoniczną, a miąższość serii mioceńskiej waha się od 3 do 46 m. Już od wielu lat w regionie jest wydobywany gips metodą odkrywkową ze złóż Leszcze oraz Borków-Chwałowice.

Historia poszukiwania gipsów w regionie Pińczowa i Buska sięga XVIII w.

Pierwsze prace geologiczne w tym regionie były związane głównie z poszukiwaniem złóż soli i solanek na obszarze Doliny Nidy przez Jana Filipa Carosi – polskiego geologa i górnika, pochodzenia włoskiego. Następnie prace te kontynuował od 1818 roku Becker Wilhelm Gottlob Ernst, który wykonał m.in. szyby poszukiwawcze w Owczarach koło Buska, Gadawie, Solcu i Szczerbakowie. Szyb w Solcu stał się podstawą do rozwoju wyrobiska i funkcjonuje do dzisiaj. Kolejno, w latach 1857-1860 prace geologiczne prowadził Ludwik Zejszner – polski geolog i paleontolog. Opracowania wymienionych badaczy nie zawierały mapy geologicznej tego regionu. Pierwszą taką mapę opracował w XIX w. Stanisław Kontkiewicz, obszar jego badań sięgał od Bogucic do Wiślicy. Nowsze badania prowadzone przez J. Czarneckiego i W. Kowalewskiego pozwoliły ustalić stratygrafię tortonu i jego stosunek do podłoża – to z tortonem związane jest występowanie utworów gipsowych. Dalsze prace były prowadzone przez W. Jurkiewicza i W. Kracha w latach 1941-1943, jednakże zebrane przez nich materiały uległy zniszczeniu w wyniku działań wojennych. Po wojnie, w latach 50-tych rozpoczęto badania Niecki Nidy dla celów przemysłowych. Pierwsze prace geologiczno-wiertnicze na serii gipsowej pomiędzy Bogucicami, Buskiem i Wiślicą zostały przeprowadzone przez Państwowy Instytut Geologiczny, następnie prace geologiczno-poszukiwawcze były prowadzone przez byłe Biuro Projektów Przemysłu Materiałów Wiążących w Krakowie, byłe Przedsiębiorstwo Geologiczne Surowców Skalnych w Krakowie oraz Przedsiębiorstwo Geologiczne w Krakowie oraz Państwową Akademię Nauk w Krakowie. Utwory tego regionu były tematami wielu prac magisterskich studentów Akademii Górniczo Hutniczej w Krakowie i Uniwersytetu Warszawskiego. W wyniku przeprowadzonych badań powstały opracowania kartograficzne i dokumentacyjne, opisujące parametry ilościowo-jakościowe złóż gipsów w rejonie Buska i Pińczowa.

Początki eksploatacji

Na złożu Uników-Galów-Szaniec pierwsze prace były przeprowadzone z ramienia Spółdzielni Pracy „Kopaliny Mineralne” w Kielcach jeszcze w 1953/1954 roku. Wówczas na obszarze występowania gipsów pomiędzy Unikowem, Galowem i Szańcem wykonano 470 szybików dzięki którym można było prześledzić wychodnię gipsów. Szybiki miały głębokość 14 m każdy, wszystkie wykonane wyrobiska zostały zlokalizowane na mapie sporządzonej w skali 1:10 000. Z nawierconych gipsów zostały pobrane próbki do badań chemicznych. Część z nich poddano pełnym analizom, które zostały wykonane przez Centralne Laboratorium w Warszawie.

Mapa szybików wykonanych w 1953-1954 roku przez
Spółdzielnię Pracy „Kopaliny Mineralne” w Kielcach

Pierwsze wydobycie surowca

Surowiec gipsowy wydobywany był ręcznie, a następnie transportowany kolejką wąskotorową o długości ok. 3,5 km na wschód do stacji kolei normalnotorowej „Szarbków”, skąd trafiał na eksport do Szwecji i Węgier. W maju 1972 r. eksploatacja została zakończona i rozpoczęto demontaż urządzeń – powodem tego było obniżenie ceny za surowiec, który z uwagi na ręczne urabianie uznano za nierentowne.

Szkic „Gipsołomu Uników” wykonany w latach 1953-1957

Pierwsza dokumentacja geologiczna – wstępne rozpoznanie

W 1972 roku Przedsiębiorstwo geologiczne w Krakowie wykonało projekt robót geologicznych celem rozpoznania złoża gipsu, w maju 1973 przystąpiono do jego realizacji. W ramach projektu odwiercono 11 otworów o sumarycznym metrażu 254 metry. Dwa otwory nie nawierciły gipsów, pozostałe zostały uznane za pozytywne. Dozór geologiczny nad wierceniami sprawował technik geolog Kazimierz Ostrowski, a otwory profilowała dodatkowo mgr inż. Maria Strych (autorka wykonanej w następstwie badań – dokumentacji geologicznej) oraz dr Jadwiga Urbaniak i mgr Antoni Wala, którzy opracowali stratygrafię dokumentowanego złoża. Z odwierconych rdzeni pobrano próby do badań laboratoryjnych chemicznych i fizycznych. Badania laboratoryjne objęły analizy wskaźnikowe (określenie procentowej zawartości uwodnionego siarczanu wapnia – CaSO42H2O oraz anhydrytu CaSO4) a także analizy pełne określające zawartości pozostałych składników takich jak tlenki żelaza (Fe2O3), tlenki glinu (Al2O3), tlenki wapnia (CaO), tlenki magnezu (MgO), tritlenek siarki (SO3), dwutlenek węgla (CO2), części nierozpuszczalne w + krzemionka (NR+SiO2) oraz zawartość wody higroskopijnej i krystalizacyjnej (H2O). Łącznie wykonano 156 analiz wskaźnikowych, 29 pełnych oraz 9 własności fizycznych (gęstość objętościowa). Badania terenowe i laboratoryjne zostały opracowane i zawarte w dokumentacji geologicznej złoża gipsów mioceńskich Uników-Galów-Szaniec w kat. C2 zatwierdzonej decyzją ówczesnego Prezesa Centralnego Urzędu Geologii z dn. 15 sierpnia 1974. Po udokumentowaniu złoża w 1973 r. nie kontynuowano jego eksploatacji.

Druga dokumentacja geologiczna – szczegółowe rozpoznanie

Po 47 latach w 2020 roku Przedsiębiorstwo geologiczne w Kielcach – na zlecenie inwestora – Knauf wykonało Projekt robót geologicznych na poszukiwanie i rozpoznanie w kat. C1+C2 złoża gipsów mioceńskich „Uników- Galów” jako surowca do produkcji materiałów budowlanych. Podstawowym celem projektowanych prac i robót geologicznych było rozpoznanie złoża w stopniu umożliwiającym prawidłowe zaplanowanie jego późniejszej eksploatacji. Projekt razem z wnioskiem o wydanie koncesji na poszukiwanie i rozpoznawanie złoża został złożony w Ministerstwie Środowiska początkiem roku 2021, a koncesja na rozpoznanie złoża została wydana 30 kwietnia 2021 roku.

Badania laboratoryjne

W okresie maj-lipiec na złożu wykonano 18 rozpoznawczych otworów wiertniczych o łącznym metrażu ponad 500 mb – dozór geologiczny nad wierceniami sprawował geolog Wiesław Jabłoński. Badania laboratoryjne obejmujące analizy wskaźnikowe oraz badania gęstości objętościowej i rekultywacyjne wykonane zostały w laboratorium przedsiębiorstwa geologicznego w Kielcach. Łącznie wykonano 213 analiz wskaźnikowych, 57 analiz pełnych, 68 analiz gęstości objętościowej oraz 17 analiz rekultywacyjnych.

Prace rozpoznawcze na terenie złoża

Pozyskane rdzenie z gipsem naturalnym

Wykonane badania potwierdziły wysoką zawartość gipsu (CaSO42H2O)

Prace terenowe – otwory geologiczne wykazały dużą zmienność miąższości złoża oraz możliwość tektonicznego
zaangażowania, dlatego w roku 2023 wykonano dodatkowo bezinwazyjne badania geofizyczne (elektrooporowe)
celem prześledzenia budowy tektonicznej złoża i określeniu lokalizacji uskoków. Łączna długość wykonanych
profili geofizycznych wynosiła ponad 7 km.
Połączenie badań geologicznych (otworów geologicznych) z badaniami geofizycznymi (tomografią elektrooporową)
pozwoliło określić warunki geologiczno-górnicze w sposób odpowiedni dla prawidłowego i bezpiecznego
zaplanowania przyszłej eksploatacji złoża gipsu.